شیر گاو به نوعی ماده اولیه محصولات لبنی محسوب می­شود. که فراورده هایی نظیر پنیر،آب پنیر، کره، شیر پاستوریزه و…از ان تولید میشود. زنجیره تأمین شیر شامل جمع­ آوری شیر از دامداران، ارسال به مراکز جمع ­آوری، ارسال به کارخانه­ های فرآوری شیر، و سپس شبکه توزیع محصولات (ارسال به فروشگاه­ ها) است و در نهایت به دست مصرف­ کننده نهایی می­رسد.

در زنجیره تأمین شیر موارد زیر شایان توجه است:

1. کیفیت شیر
2. جمع­ آوری شیر از دامداران
3. ارتباط با تأمین­ کنندگان کلیدی
4. مسیریابی و مکان­ یابی
5. روش­ های متعدد و فرآیندهای ساخت و تبدیل
6. حمل و نقل

در ادامه هریک از موارد بالا را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

   کیفیت شیر

مسلماٌ کیفیت شیرگاو نقش تعیین کننده­ای در ماندگاری، بازدهی و کیفیت محصولات لبنی دارد. عواملی همچون کیفیت، بهداشت و سلامت دام در کیفیت شیر گاو خام تأثیر گذار است. عواملی مانند فصل­ ها و ژنتیک دام نیز در کیفیت شیر و میزان چربی و پروتئین شیر تأثیر دارد. حفظ استانداردهای بالا در کیفیت شیر خام موضوع مهمی است. زیرا نه تنها قبل از فرآوری شیر از نظر نگهداری و جمع ­آوری اختیار بیشتری جهت انجام عملیات به تولید کننده می­دهد، بلکه مهم تر از آن در کیفیت محصول نهایی تأثیرگذار است. به طور کلی عوامل مؤثر درکیفیت شیرگاو، در زنجیره تأمین شیر خام موارد زیر هستند:

• سلامت دام و جایگاهی که در آن نگهداری می شود
• توجه به تغذیه دام و عدم خوراندن مواد آلوده
• نحوه دوشش
• بهداشت و وضعیت تجهیزات شیر دوشی وحمل شیر
• شرایط فرآوری

   جمع ­آوری شیر از دامداران

باید توجه داشت که شیر تولیدی دامداری­ ها دارای کیفیت متفاوتی است. در اغلب کشورها علاوه بر دام پروری­ های متوسط و کوچک، تولیدکنندگان مناطق روستایی نیز جز تولیدکنندگان شیر خام می­ باشند. از آنجا که مواد اولیه تولید شده دارای سطوح کیفی متفاوتی می ­باشند، این مواد در سطوح مختلف و همچنین در هنگام جمع ­آوری نباید با یکدیگر مخلوط شوند. زیرا بعنوان مثال، با مخلوط کردن شیر با درجه کیفی 2 با شیر دیگری با درجه کیفی 1، شیری با درجه کیفی 2 حاصل می­ شود. علاوه بر حفظ کیفیت شیر مسئله مهم دیگری که وجود دارد، ایمنی و سلامت شیر در مسیر دامداری تا کارخانه می­ باشد که از اهداف اصلی احداث مراکز جمع ­آوری شیر می­باشد.بنابراین اتخاذ تصمیم در مورد ترکیب شیر دامداران باید مد نظر قرار گیرد. همچنین بازار تقاضا برای کیفیت شیر پاستوریزه تولیدی نیز تأثیرگذار است.

    ارتباط با تأمین­ کنندگان کلیدی

همان طور که در هر زنجیره تامین، نقش تامین­ کنندگان کلیدی بسیار حائز اهمیت است، در این صنعت نیز داشتن روابط نزدیک و شناسایی تأمین ­کنندگان کلیدی برای تولید شیر با کیفیت، و نیز ارزیابی صلاحیت زیست محیطی آن­ها،  سلامت دام و دیگر موارد ذکر شده در رابطه با کیفیت شیر، نقش بسزایی دارد.در زنجیره تأمین با ایجاد سازوکار مشخص برای تحویل به موقع مواد توسط تأمین­ کنندگان کلیدی، برقراری ارتباط سریع با استفاده از فناوری­ های روز، تأثیر مستقیم بر ارائه محصول با استانداردهای مدنظر و به موقع به مشتریان دارد.

    مسیریابی و مکان­ یابی 

شیر خام فسادپذیر است. و باید به سرعت به کارخانه جهت انجام فرآوری انتقال داده شود. بنابراین با توجه هزینه­ های حمل و نقل، مراکز جمع­ وری شیر خام و نیز دسترسی به کارخانه باید به در بهینه ­ترین حالت ممکن خود قرار گیرند.در مسیریابی حمل شیر دو مسئله حائز اهمیت است.

• انتخاب مسیر بهینه، هزینه­ های سیستم را کاهش می دهد
• شیر خام به شدت فسادپذیر است و در صورت انتخاب نادرست مسیر، احتمال فساد شیر وجود دارد.

    روش­ های متعدد و فرآیندهای ساخت و تبدیل

برای تولید طیف کامل محصولات لبنی که همه ما می­شناسیم (ماست، شیر، پنیر، کره، خامه و …) روش ­های متعددی وجود دارد و با فرآیندهای پیچیده ساخت و تبدیل همراه هستند. این خود نیازمند تخصیص مواد و ظرفیت­ های دقیق از مواد است. چنین پیچیدگی می­تواند منجر به خطر بالای ایجاد ضایعات، نه تنها از شیر خام، بلکه از بسته بندی و محصولات نهایی در فروشگاه های لبنیاتی شود.

    حمل و نقل لبنیات و محصولات لبنی 

حمل و نقل همواره یکی از بزرگترین مشکلات صنعت در چند سال گذشته بوده است. از آنجا که شیر ماده فسادپذیر است باید به سرعت انتقال داده شود. حمل و نقل توسط کامیون‌ها، خطوط راه‌آهن و کشتی‌های کانتینری بخش حیاتی از زیرساخت‌های لبنیات هستند، چه در حال انتقال شیر از مزرعه، و چه در حال انتقال مواد اولیه به تعاونی و کارخانه، و چه در انتقال محصولات نهایی به فروشگاه های لبنیاتی.

یکی از ایده­ های جالب در زمینه حمل و نقل کاهش وزن جعبه ­های بسته­ بندی می­ باشد. در این صورت بعنوان مثال در یک کامیون تعداد بیشتری محصول می­توان جای داد. در صورت وجود محدودیت افزایش وزن خودرو، می­توان در کامیون محصول بیشتری داشت و در جاده ­ها از کامیون کمتری استفاده کرد.نکته مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که بیشتر محصولات لبنی برای نگهداری و حمل و نقل به دماهای کنترل شده نیاز دارند و در نتیجه انرژی بالایی نیاز دارند. علاوه بر این، فرآیندهای تبدیل در فرآوری شیر، مانند استریلیزه کردن و تولید شیر بدون لاکتوز بسیار انرژی­ بر است. اتخاذ تصمیمات صحیح در در بهینه سازی مسیرهای ذخیره سازی و حمل و نقل (در نتیجه کاهش انتشار گازهای گلخانه ­ای) و کاهش مصرف انرژی، موجب بهره ­وری در زنجیره تأمین لبنیات می­ گردد.

شیر بعنوان یک ماده غذایی با ارزش در هرم زنجیره غذایی، و نیز با فسادپذیری بالا، توجه به مواردی همچون تحویل به موقع شیر از تأمین­ کنندگان، شناسایی تأمین ­کنندگان کلیدی و ارتباط نزدیک با آن­ها، رعایت استانداردهایی در مورد کیفیت شیر، مسیریابی و مکان­ یابی، روش­ های متعدد و فرآیندهای ساخت و تبدیل و از همه مهم تر مسئله حمل و نقل این ماده غذایی (چه قبل از رسیدن به کارخانه جهت تولید و چه در راه رسیدن به دست مشتری) را ضروری می­سازد.