زنجیره تامین دام و طیور 

زنجیره تامین دام و طیور ، در صنعت­ های دامپروری و کشاورزی از مهم­ترین تغییرات در دنیای مدرن امروزی است. از آنجا که مواد پروتئینی و لبنی اهمیت بسزایی در تغذیه انسان دارند، اهمیت این حوزه ­ها با امنیت غذایی و سلامت جامعه در هم آمیخته است. زنجیره تأمین دام و طیور به علت خاصیت عمر کوتاه و فساد پذیری آن­ها از یک سو و نقش آن در سلامت جامعه از سوی دیگر از مباحث مدیریتی چالش ­برانگیز است.

زنجیره تأمین دام و طیور شامل تمام فرآیندهایی است که یک خدمت یا کالا، از تولید تا عرضه به مشتری، طی می‌کند. در زنجیره تأمین دام و طیور، بازیگران مختلفی دخالت دارند:

1. تأمین‌کنندگان
2. لجستیک
3. زنجیره سرد و انبارداری
4. ارائه‌دهندگان فناوری و داده
5. مؤسسات تحقیق و توسعه
6. مصرف کنندگان

زنجیره تأمین دام و طیور نقش مهمی در امنیت غذایی، توسعه پایدار روستایی و حفاظت از منابع طبیعی دارد. با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین و مدیریت بهینه، می‌توان این زنجیره را بهبود داد و تأمین امنیت تنوع زیستی دام و طیور را تقویت کرد. از طریق تحقیقات و نوآوری‌ها نیز می‌توان بر مشکلات و چالش‌های مرتبط با تغییرات آب و هوایی نیز فائق آمد.در ادامه به صورت تخصصی هر کدام از موارد بالا را توضیح میدهیم.

• تأمین کنندگان

زنجیره تأمین دام و طیور شامل چندین بازیگر کلیدی است که نقش‌های حیاتی در تضمین جریان روان محصولات دامی از تولید تا مصرف‌کنندگان ایفا می‌کنند. بیایید برخی از این تأمین‌کنندگان و سهم آن‌ها را بررسی کنیم:

• کشاورزان و تولیدکنندگان دام و طیور: این‌ها تأمین‌کنندگان اصلی هستند که دام و طیور را پرورش و مراقبت می‌کنند. آن‌ها مسئول اصلاح نژاد، تغذیه و مدیریت سلامت حیوانات هستند. کشاورزان و مرغداران مواد خام مانند گوشت، شیر و پشم، تخم مرغ را به مراحل پایین‌دستی زنجیره تامین تحویل می‌دهند.

تولیدکنندگان خوراک: نهاده‌های دامی، مواد غذایی هستند که به صورت مستقیم و یا پس از ترکیب با دیگر مواد، برای تأمین نیازهای تغذیه‌ای حیوانات دامی و طیور استفاده می‌شوند. این مواد شامل علوفه، ذرت، جو، گندم، سویا، کنجاله، پسماندهای غذایی و… می‌باشند. از طریق این نهاده‌ها، مواد غذایی مورد نیاز حیوانات دامی و طیور برای رشد، تکثیر و پرورش را دارند. محصولات کشاورزی مانند ذرت، جو، گندم، سویا و کنجاله‌ها، به عنوان منابع اصلی تغذیه دام‌ و طیور به شمار می‌روند. این محصولات به صورت مستقیم یا پس از فرآوری به خوراک دام تبدیل می‌شوند و نقش کلیدی در تأمین انرژی و مواد مغذی لازم برای رشد، تولیدمثل و سلامت دام‌ها و طیور دارند. این مواد نه تنها به تأمین نیازهای تغذیه‌ای دام و طیور کمک می‌کنند، بلکه به کاهش هزینه‌های تولید و افزایش سودآوری بخش دامپروری و مرغداری نیز منجر می‌شوند. امروزه خوراک دام و طیور نقش اصلی را در صنایع غذایی جهان دارد و یک صنعت مهم و استراتژیک به شمار می‌رود. تهیه خوراک دام با سطح کیفیت بالا نقش موثری در میزان بهره‌وری در صنعت دامپروری و مرغداری دارد.

تولیدکنندگان خوراک، خوراک دام و طیور از جمله کنسانتره‌ها، علوفه و مکمل‌ها را تولید می‌کنند. آن‌ها خوراک را به کشاورزان و تولیدکنندگان دام وطیور تحویل می‌دهند تا اطمینان حاصل شود که حیوانات تغذیه مناسب دریافت می‌کنند.

• تأمین‌کنندگان داروهای دامپزشکی: تأمین‌کنندگان داروها، واکسن‌ها و سایر محصولات دامپزشکی را برای حفظ سلامت و رفاه دام‌ها و طیور فراهم می­کنند. آن‌ها نقش حیاتی در پیشگیری و درمان بیماری‌های دام و طیور دارند.

• لجستیک

در زنجیره تامین دام و طیور، حمل و نقل، انبارداری و بسته‌بندی از اهمیت بالایی برخوردار هستند. این عوامل برای تأمین مواد غذایی دام و طیور، مراحل پرورش دام و طیور، جمع‌آوری محصولات آن­ها و سایر فعالیت‌های مرتبط استفاده می‌شوند. در ادامه، به توضیح مختصری از هر یک از این عوامل می‌پردازیم:

• حمل و نقل: حمل و نقل در زنجیره تامین دام و طیور بر برنامه‌ریزی، بهینه‌سازی و اجرای استفاده از وسایل نقلیه برای جابجایی کالا بین انبارها، مکان‌های خرده‌فروشی و مشتریان تمرکز دارد.
• انبارداری: انبارداری شامل مدیریت موجودی و انجام سفارش‌ها است. در انبارها، مواد غذایی دام و طیور نگهداری می‌شوند تا به موقع و با کیفیت به مصرف‌کنندگان ارسال شوند.
• بسته‌بندی: بسته‌بندی محصولات دام و طیوربه منظور حفظ کیفیت، جلوگیری از آلودگی و تسهیل در حمل و نقل انجام می‌شود. بسته‌بندی می‌تواند شامل جعبه‌ها، کیسه‌ها، پالت‌ها و سایر وسایل انجام می­شود.

در کل، هماهنگی موثر بین این عوامل می‌تواند به بهبود کیفیت خدمات لجستیکی و رضایت بیشتر مشتریان کمک کند.

• زنجیره سرد

زنجیره سرد در زنجیره تامین دام و طیور یک جزء حیاتی از شبکه زنجیره تأمین جهانی مدرن است که مسئول حفظ یکپارچگی محصولات حساس به دما در طول مسیر تولید تا مصرف می‌شود. این زنجیره شامل مجموعه‌ای از فرآیندها است که به اطمینان از نگهداری، حمل و نقل، و تحویل کالاهای فاسدشدنی مانند داروها، مواد غذایی، محصولات تازه، و واکسن‌ها در دمای کنترل‌شده کمک می‌کند. اهمیت زنجیره سرد در حفظ ایمنی و کیفیت محصولات گوشتی از مزرعه تا میز مصرف کننده بسیار مهم است. در ادامه به اهمیت زنجیره سرد در حفظ ایمنی و کیفیت محصولات گوشتی، چالش‌های موجود در حفظ زنجیره سرد، و آینده فناوری زنجیره سرد پرداخته می‌شود.

نقش زنجیره سرد در ایمنی و کیفیت محصولات گوشتی:

• جلوگیری از رشد میکروبی: زنجیره سرد در کنترل رشد میکروارگانیسم‌ها، از جمله باکتری‌ها، مخمرها و قارچ‌ها که می‌توانند باعث فساد غذا و بیماری‌های مرتبط با مصرف غذا شوند، نقش مهمی دارد. با حفظ دمای زیر محدوده رشد این میکروارگانیسم‌ها، زنجیره سرد به طور موثر از تکثیر آن‌ها جلوگیری می‌کند و ایمنی محصولات گوشتی را تضمین می‌کند.
• کاهش تغییرات شیمیایی: زنجیره سرد همچنین تغییرات شیمیایی در گوشت را کاهش می‌دهد، مانند اکسیداسیون و واکنش‌های آنزیمی که می‌توانند رنگ، طعم و ارزش غذایی گوشت را تحت تأثیر قرار دهند. با کاهش نرخ این واکنش‌ها، زنجیره سرد در حفظ کیفیت محصولات گوشتی نقش دارد.
• کاهش آسیب‌های فیزیکی: زنجیره سرد آسیب‌های فیزیکی به محصولات گوشتی در طول حمل و نقل و ذخیره‌سازی را کاهش می‌دهد. با حفظ دمای پایدار و پایین، زنجیره سرد از ذوب و مجدد آن­ها جلوگیری به عمل آورد.

• ارائه‌دهندگان فناوری و داده

اتخاذ و اجرای فناوری اطلاعات یکی از روش‌هایی است که شخصیت رقابتی متمایزی به شرکت‌ها و زنجیره تأمین اعمال می‌نماید. پذیرش فناوری اطلاعات و اجرای کارآمد آن می‌تواند همکاری بین اعضا زنجیره تأمین را از طریق انتقال و توزیع سریع اطلاعات دقیق و بکارگیری سیستم‌های اطلاعاتی بهبود بخشد و باعث افزایش کارآیی زنجیره تأمین گردد. این اقدامات موجب بهره ­وری در زنجیره تامین دام و طیور می­گردند. برای مثال:

• پیش‌بینی تقاضا: با استفاده از تحلیل داده‌ها، می‌توان تقاضای محصولات دامی را پیش‌بینی کرد و برنامه‌ریزی مناسب برای تأمین مواد اولیه و توزیع را انجام داد.
• مدیریت موجودی: سیستم‌های اطلاعاتی می‌توانند در مدیریت موجودی دام‌ها و طیور، خوراک، و داروها بهبود‌های قابل توجهی ایجاد کنند.
• ردیابی و تعقیب:  با استفاده از فناوری اطلاعات، می‌توان دام‌ها و طیور و نیز محصولات را در طول زنجیره تأمین ردیابی کرد و از ایمنی و کیفیت آن‌ها اطمینان حاصل کرد.
• بهبود ارتباطات: سیستم‌های اطلاعاتی می‌توانند ارتباطات بین تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان، و مشتریان را بهبود بخشند.

به طور کلی، فناوری اطلاعات و داده می‌توانند در بهبود کارایی، افزایش اطلاعات، و ایجاد ارزش در زنجیره تأمین دام و طیور نقش مهمی ایفا کنند.

• مؤسسات تحقیق و توسعه

در زنجیره تامین دام و طیور، پیشرفت‌های مهمی در زمینه تولید دام و طیور و استفاده از فناوری‌های ژنتیکی به‌وجود آمده است. این پیشرفت‌ها به عنوان یکی از عوامل کلیدی در افزایش بهره‌وری و کیفیت تولید دام‌ و طیور محسوب می‌شوند. در ادامه، به برخی از این پیشرفت‌ها اشاره می‌کنیم:

• تحقیقات ژنتیک و اصلاح نژاد دام و طیور:

بخش تحقیقات ژنتیک و اصلاح نژاد دام و طیور در کشور فعالیت می‌کند. این بخش به شناسایی قابلیت‌های تولیدی و تولیدمثلی توده‌های گاوهای بومی ایران برای حفظ و تکثیر این توده‌های ژنتیکی می‌پردازد. در زمینه اصلاح نژاد گوسفند و بز نیز فعالیت‌های مهمی انجام شده است. علاوه بر آن به منظور حفظ ذخایر ژنتیکی و تأمین مرغ بومی مورد نیاز روستاهای کشور، فعالیت‌های قابل‌توجهی در زمینه شناسایی مرغان بومی و سایر ماکیان مثل بوقلمون، اردک، و بلدرچین انجام شده است.

• استفاده از فناوری‌های نوین تولید مثل:

تکنیک‌های مولکولی و ژنتیکی مانند تولید آزمایشگاهی جنین از دام‌های با خصوصیات ژنتیکی ممتاز به‌منظور افزایش تعداد حیوانات برتر گله مورد استفاده قرار می‌گیرد. این تکنیک‌ها به افزایش تولید شیر و سایر شاخص‌های تولید مثلی منجر می‌شوند. همچنین، با استفاده از مطالعات ژنومیک، ماندگاری دام در گله و مقاومت آن به بیماری‌ها و شرایط استرس‌زای محیطی نیز بهبود می‌یابند. همچنین استفاده از دوربین‌های سه‌بعدی در پرورش طیور می‌توانند در تشخیص و انتخاب حیوانات برتر بر اساس ساختار بدنی و ویژگی‌های ژنتیکی مؤثر باشند. تکنولوژی های بینایی ماشین و هوش مصنوعی می‌توانند در تشخیص بیماری‌ها، پیش‌بینی عملکرد تولیدی، و مدیریت بهینه منابع در صنعت پرورش طیور مؤثر باشند.

• بومی‌سازی و ارتقای فناوری‌های تولید مثل:

در این فرآیند، از تکنولوژی‌های نوین استفاده می‌شود تا نژادهای دام و طیور را بهبود داده و به شرایط محیطی مختلف سازگار کند. پژوهش‌های بنیادی در زمینه دانش زیست‌فناوری تولید مثل دام، منجر به بومی‌سازی و ارتقای فناوری‌های متعدد تولید مثلی در کشور شده است. این پیشرفت‌ها به تولید برخی محصولات ضروری از این فناوری‌ها و انعقاد قراردادهای متعدد با بخش‌های مختلف دانشگاهی و صنعت دامپروری و مرغداری کشور منجر شده است.

به‌طور کلی، استفاده از فناوری‌های ژنتیکی و اصلاح نژاد دام و طیور، نقش مهمی در تأمین غذایی جامعه دارد.

• مصرف ­کنندگان

در این زنجیره، مصرف‌کنندگان نقش اساسی در تعیین نیازها، انتخاب محصولات، و تأثیر بر بازار دارند. به عنوان مثال، در صنعت خوراک دام و طیور، مصرف‌کنندگان می‌توانند از بین بهترین تولیدکنندگان محصولات دام و طیور، خوراک با کیفیت و اقتصادی را انتخاب کنند. این انتخاب می‌تواند نیازهای دام و طیور را تامین کرده و سلامتی آن‌ها را افزایش دهد. برخی از بهترین تولیدکنندگان محصولات دام و طیور در ایران عبارتند از: گلبار شیمی، ماکیان نوآور، فرآورده‌های گلیسیرین برتر آسیا، کشت و صنعت فرآورسازان. این شرکت‌ها با تولید محصولات با کیفیت و اقتصادی، نقش مهمی در تأمین نیازهای دام و طیور ایفا می‌کنند.

در ادامه به اهمیت دامداری و مرغداری پرداخته و لزوم به ره­گیری از زنجیره تأمین دام در این حوزه را بررسی می­کنیم. سپس هر یک از اجزای زنجیره تأمین دام و طیور را توضیح می­دهیم.

اهمیت دامداری

بخش دامداری بعنوان ستونی از سیستم غذایی جهانی و یک عامل در کاهش فقر، امنیت غذایی و توسعه کشاورزی است. طبق گزارش سازمان غذا و کشاورزی (FAO)، دامداری 40% از ارزش جهانی تولیدات کشاورزی را تشکیل می‌دهد و به معاش و امنیت غذایی حدود 1.3 میلیارد نفر از جمعیت کمک می‌کند. در عین حال، دامداری‌ها را می‌توان بهبود بخشید تا مطابق با اصول پایدارتر، عادلانه‌تر و با کمترین خطر برای سلامت حیوانات و انسان‌ها عمل کنند.

دامداری نقش مهمی در سیستم‌های غذایی پایدار ایفا می‌کند. به عنوان مثال، کود حیوانی منبع مهمی از کود طبیعی است و دام‌ها به عنوان حیوانات کشاورزی می‌توانند در مناطقی که مکانیزاسیون کم است، به افزایش بهره‌وری کمک کنند. دام‌ها برای جوامع آسیب‌پذیر از اهمیت بسزایی برخوردار هستند. در مقیاس جهانی، حدود 500 میلیون چوپان برای تأمین غذا، کسب درآمد، ذخیره ثروت، به دامداری متکی می­ باشند. در مقیاس محلی، سیستم‌های تولید دام می‌توانند به حفظ تنوع زیستی و ذخیره‌سازی کربن در خاک و زیست توده کمک کنند.

این واژه به منبع تجدید پذیر انرژی اشاره دارد که از مواد زیستی به‌دست می‌آید. به‌طور کلی، زباله‌هایی که منشا زیستی داشته باشند و از تکثیر سلولی پدید آمده باشند، زیست‌توده نامیده می‌شوند. این ماده قابل سوزاندن است و در تولید انرژی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مثال‌هایی از زیست‌توده شامل زباله‌های جنگلی، باغداری، و فضولات حیوانات می‌شود.

در محیط‌های سخت مانند کوهستان‌ها و زمین‌های خشک، دامداری اغلب تنها راه پایدار برای تبدیل منابع طبیعی به غذا، الیاف و نیروی کار برای جوامع محلی است.

افزایش درآمدها، تغییر در رژیم‌های غذایی و رشد جمعیت باعث افزایش تقاضا شده است و دامداری به عنوان یکی زیربخش‌های کشاورزی، سریع­ترین رشد را در کشورهای با درآمد متوسط و پایین داشته است. این فرصتی بزرگ برای دامداران کوچک، کسب‌وکارهای کشاورزی و ایجاد کنندگان شغل در سراسر زنجیره تأمین دام است. با این حال، اگر به درستی مدیریت نشود، این رشد می‌تواند مسائل پایداری را که شامل توسعه و بسط برابری، تأثیرات محیطی و بهداشت عمومی هستند، را تشدید کند.

تحولاتی که با رشد همراه هستند، فرصتی برای حرکت به سمت توسعه پایدارتر و بهبود سهم آن در رژیم‌های غذایی انسانی است. سطوح بهره‌وری و روش‌های تولید می‌توانند به نحوی مدیریت شوند که تأثیرات منفی بر روی زمین، آب و محیط زیست، و همچنین خطراتی که برای سلامت حیوانات و انسان‌ها وجود دارد، را کاهش دهند. در حال حاضر، بخش دامداری حدود 7.1 گیگاتنCO2  در سال منتشر می‌کند که معادل 14.5٪ از کل گاز‌های گلخانه‌ای انسانی منتشر شده است. افزایش بهره‌وری زنجیره تأمین دام، برای محدود کردن انتشار گاز‌های گلخانه‌ای در آینده بسیار کلیدی است.

اهمیت مرغداری

پرورش طیور با ارائه محصولات غذایی ضروری و کمک به امنیت غذایی، نقش حیاتی در زندگی ما دارد. از جمله موادری که در اهمیت آن را می­توان ذکر کرد عبارتند از:

• منبع غذایی غنی از مواد مغذی: گوشت طیور (مانند مرغ و بوقلمون) منبع پروتئین با کیفیت بالا است که قیمت مناسبی دارد و در سراسر جهان مصرف می‌شود. تخم‌مرغ‌های طیور سرشار از پروتئین، ویتامین‌ها (از جمله ویتامین B12)، و مواد معدنی ضروری مانند آهن و روی هستند. آن‌ها یک جزء اصلی در بسیاری از رژیم‌های غذایی هستند و به تغذیه کلی کمک می‌کنند.
• تبدیل مؤثر: طیور دارای چرخه‌های تولید کوتاه هستند که امکان رشد سریع و تبدیل مؤثر خوراک به گوشت و تخم‌مرغ را فراهم می‌کند. طیور می‌توانند از طیف گسترده‌ای از فرآورده‌های جانبی کشاورزی و مواد زائد استفاده کنند، که این امر آن‌ها را به روشی مؤثر برای تبدیل منابع به پروتئین قابل خوردن برای انسان‌ها تبدیل می‌کند.
• تجدید پذیر و پایدار: پرورش طیور به ویژه در مقیاس کوچک تجدید پذیر و پایدار است. با مدیریت صحیح می­توان اطمینان حاصل کرد که طیور با تقاضای رو به افزایش برای گوشت و تخم‌مرغ روبرو هستند در صورتی که تأثیر زیست‌محیطی به حداقل برسانند.

زنجیره تامین دام و طیور یک فرآیند پیچیده و چند مرحله‌ای است که شامل تأمین مواد اولیه، تولید، فرآوری، بسته‌بندی، حمل و نقل، و فروش محصولات نهایی به مصرف‌کنندگان است. در این زنجیره، هر بخش نقش مهمی در کیفیت و دسترسی به محصولات دارد و هماهنگی بین این بخش‌ها برای رسیدن به بهره‌وری و کاهش هزینه‌ها حیاتی است. با توجه به اهمیت زنجیره تامین دام و طیور، توسعه‌دهندگان و مدیران باید بهبود‌های لازم را در این زمینه اعمال کنند تا تولید تا عرضه محصولات دام و طیور، به بهترین شکل ممکن انجام شود.